آشنایی با هنر مرصع کاری

یکی از شاخه های صنایع دستی سنگی مرصع کاری است . مرصع به معنی آنچه با جواهر تزئین شده باشد، است. (جواهر نشان) هنر مرصع کاری عبارت است از نشاندن جواهر (سنگهای قیمتی ونیمه قیمتی) بر روی ظروف ، زیور آلات و اشیاء تزئینی دیگر .

تاریخچه
از هزاران سال پیش ساخت زیور آلات و یا ظروف تزئینی و نشاندن نگین بر روی آنها در ایران رایج بوده است. آثاری چون جام ها، کاسه ها و زیور آلاتی جواهر نشان که مربوط به دوره های هخامنشیان،اشکانیان،ساسانی ان و … می باشد گواه این امر است که هنرمندان از هزاران سال پیش در زمینه نشاندن سنگ های قیمتی و نیمه قیمتی بر روی این اشیاء تبحر داشته اند.
بازمانده اصیلی از آن روزگار شاید زیور آلاتی باشد که زنان قبایل چادر نشین مختلف و زنان روستایی از آن استفاده می کردند. اغلب این زیور آلات دارای تزئیناتی زیبا از سنگ های زیبا و درخشان هستند. سنگ هایی چون عقیق جگری و فیروزه و …

مواد اولیه
مواد اولیه این هنر انواع سنگهای قیمتی و نیمه قیمتی از قبیل زمرد ، الماس ، فیروزه ، یاقوت ، عقیق ،یشم میباشد

ابزار وتجهیزات
تعدادی از ابزار کار به این شرح است :
1- قلم انگلا ( برای قلم زنی )
2- قلم چنگ خواباندن
3- گوار سه غلطان (ابزاری که با غلتاندن آن بر روی طلا یا نقره ، قسمت بالای دیواره ای که اطراف نگین را گرفته بر روی نگین می خوابد و باعث مهار شدن نگین در جای خود می شود
4- سمبه
5- ماردالا ( ابزاری که کاربردی شبیه چکش دارد . )
مراحل تولید
در روزگار ما از هنر مرصع کاری بیشتر در ساخت زیور آلات استفاده می شود، به همین دلیل هنرمند مرصع کار ، فعالیت خود را پس از آماده شدن زیور آغاز می کند .
گذاشتن سنگ بر روی طلا یا نقره (یا فلزات مناسب دیگر ) به چهار روش صورت می پذیرد :
1-ریلی
2-قلم خور
3-کاسه ای
4-چنگی

سپر نادر شاه افشار
از پوست کرگدن ساخته شده و بعد از استفاده او در جنگ ها ،مرصع کاری شده است

روشهای نصب سنگ های قیمتی ونیمه قیمتی بر روی زیورآلات غالبا به نحوه ساخت آن زیور بر می گردد. در واقع ابتدا سازنده زیور آلات ، جای مخصوص به سنگ مورد نظر را خالی می گذارد و آنگاه هنرمند مرصع کار برای نشاندن سنگ اقدام می کند . در روش ریلی ، بر روی طلا یا نقره جای ریل مانندی برای نگین (سنگ مورد نظر ) خالی است که پس از آنکه مرصع کار سنگ را در این محل جای داد، با سمبه وضربه ابزاری چکش مانند ، فلز اطراف نگین را به آ ن نزدیک می کند . در روش قلم خور حفره ای مخروطی برای نگین تعبیه شده که مناسب نگین های است که تراش مخروطی (مارکیز ) دارند.پس از جا انداختن نگین در جا ی مورد نظر با استفاده از قلم ، مقداری از طلا یا نقره مورد نظر به سمت نگین هدایت می شود و در واقع روی نگین می خوابد .

در روش کاسه ای و چنگی نیز با توجه به فضای کاسه مانندی که برای نگین در نظر گرفته شده است ، ابتدا نگین در جای خود قرار می گیرد ، سپس یا چنگهایی از طلا یا نقره دور آن را می گیرد (روش چنگی ) ویا با استفاده از سوهان مقداری از فلزآن زیور روی سنگ خوابانده می شود و در این حالت نگین در جای خود ثابت می شود .

در بعضی مناطق برای چسباندن موقتی نگین بر روی زیور آلات مورد نظر ابتدا از کمی موم استفاده می کنند که هنگام کار با قلم یا سوهان نگین از جای خود حرکت نکند و کار راحت تر انجام گیرد و در آخر کار با مقداری حرارت ، موم ذوب می شود و می توان آن را با دستمال پاک کرد. ولی در مورد تمام سنگها نمی توان از این روش استفاده کرد زیرا حرارت رنگ بعضی از سنگها را عوض می کند.
منبع:mehrdadb54.mihanblog.com