هنر شعر بافی در یزد

صنعت نساجی یکی از هنر صنعتهای اصیل ایرانی است اما شاید نامدارترین شهر در زمینه صنعت نساجی در ایران شهر یزد باشد. چرا که از گذشته‌های دور ترمه‌ها و پارچه‌های فاخر و دستمالهای زیبای این شهر از جاده ابریشم به تمام جهان فرستاده می‌شده. جایگاه این بافته‌های زیبا در یاد و خاطره نوستالژیک ما و شاید تمام ایران غیر قابل انکار است.

اما نساجی سنتی یزد را به صورت عامیانه در یزد شعربافی می‌گوید اما شعربافی چیست؟
به مجموع مشاغل نساجی سنتی یزد از قبیل دارایی بافی ـ احرامی‌بافی ـ‌ ترمه بافی بافت دستمالهای سنتی و شال و غیره را که به وسیله دستگاه سنتی بافندگی بافته می‌شود در یزد شعربافی اطلاق می‌شود.

اگر ما امروز شهر یزد را به خاطر خانه‌های گلی و بادگیرهای زیبایش می‌شناسیم قطعاً در گذشته این شهر را به خاطر پارچه‌های زیبا و فاخرش می‌شناختند. شهری که از شرق تا غرب همه آوازه این را داشتند از هند گرفته تا شمالی‌ترین شهرهای دریای کاسپین از ترمه‌هایی بسیار زیبایی که برای مردم کشمیربافته می‌شده تا کارخانه‌هایی نساجی که در شمال ایران ساخته شدند همه وامدار هنر صنعتگران یزدیند.
اما چه تعداد کارگاه صنعتگر پارچه باف یا شعرباف در یزد وجود داشته اند که دامنه هنر خود را از شرق تا غرب جهان پراکنده کرده اند؟

شعر بافی سنتی که با دستگاه سنتی پارچه بافی صورت می‌گیرد هم اکنون در یزد منسوخ شده و اکثر صنعتگران با ماشین صنعتی مشغول کار می‌باشند.
بر طبق کتیبه و سنگ نوشته قدیمی ‌موجود در دهلیز درب اهلی مسجدجامع در گذشته شغل اکثر مردم یزد یا شعربافی بوده است و یا مشاغلی در رابطه با آن مثل نخ ریسی و رنگرزی و تهیه ابریشم و غیره. در مورد انواع پارچه‌های تولیدی توسط این شعربافان اطلاعات ما بسیار کم است و احتمالاً در گذشته تعداد زیادی از انواع تولیدات شعربافی وجود داشته است که هم اکنون فراموش شده و غبار روزگار نام و یاد آنها را از اذهان زدوده است.
اما از انواع تولیدات شعربافی که هم اکنون موجود است می‌توان موارد زیر را نام برد.

1- زری بافی:
زری، نفیس ترین و افسانه ای ترین دست بافته منسوخ شده ایرانی است که در روزگار رونق و رواج خود شهرتی عالم گیر داشته و هم اکنون نمونه‌هایی از آن زینت بخش موزه‌ها و سایر مراکز هنری ایران و دیگر کشورهای جهان است. دارای سابقه ای طولانی از لحاظ بافت و تولید می‌باشد. هر چند که در تاریخ نساجی ایران زمان پیدایش زری ناپیداست، ولی به طور اجمال از تاریخ و کتب قدیمه چنین استنباط می‌شود که نخست در زمان هخامنشیان و سپس در زمان ساسانیان بافتن پرده‌ها و پارچه‌های زری رواج داشته وبرای تزئین کاخهای سلاطین و کلیساهای جهان به کار می‌رفته است. ضمن آنکه «هرودوت» و «اوستا» چیزی شبیه به زری را وصف کرده اند.
مرکز عمده زری بافی ایران در گذشته یزد بوده است و از این شهر به دیگر نقاط جهان صادر می‌شده است.
این رشته هم اکنون در یزد منسوخ شده ودر حال حاضر کسی بدین رشته مشغول نمی‌باشد.

2- پرده بافی:
طبق انجام تحقیقات در استان یزد و بررسی کارگاههای سنتی در استان در حال حاضر متأسفانه کارگاه پرده بافی فعالی در سطح استان وجود ندارد و لیکن تا چند سال پیش بافت پارچه پرده ای انجام می‌گرفته است.
بافت پارچه پرده ای منحصراً در شهرستان یزد معمول و بافندگان اکثر مرد بوده اند. دستگاه بافندگی فرآورده مذکور چهاوردی بوده است.
این رشته هم اکنون در یزد منسوخ شده وهیچ صنعتگری در این رشته مشغول فعالیت نمی‌باشد.

3- رولحاف بافی:
رویه‌ی لحاف کلاً به وسیله دستگاه چهار وردی بافته می‌شود ولی طی سالهای اخیر استفاده از نوعی دستگاه هفت وردی که قادر به تهیه پارچه‌هایی با عرض 5/3 متر نیز می‌باشد در بین بافندگان رواج یافته و به وسیله آن منسوجاتی تولید می‌کنند که در نوع خود منحصر به فرد است. از جمله افرادی که هم اکنون به این رشته مشغولند تنها باید از استاد محمد علی زنجیریان جمال آبادی نام برد.

4- شمدبافی:
شمد نوعی پارچه ابریشمی‌ یا پنبه ای است که معمولاً به عنوان روانداز در فصل تابستان استفاده می‌شود.
این رشته در لیست رشته‌های صنایع دستی ثبت نشده است و هم اکنون تنها به صورت بافت ماشینی در یزد به آن پرداخته می‌شود.

5- چادر شب بافی:
چادر شب بافی یا کاربافی نوعی صنعت خانگی است که بیشتر در شهرستان یزد، اردکان و بخش زارچ تهیه می‌گردد مردان و زنان در کنار کشاورزی به بافت چادر شب مشغول و بیشتر در ابعاد 200*200 سانتیمتر با طرح چهارخانه یا پیچازی تهیه می‌شود و با رنگهای مرکب از نیلی، قرمز، زرد، سبز و مشکی آمیخته شده اکثراً به مصرف رختخواب پیچی می‌رسد. هم اکنون این رشته در یزد تنها به بافت ماشینی می‌باشد.

6- بافت دستمال:
که سه نوع دستمال می‌باشد:
الف ) دستمال عشایری
ب) دستمال ابریشمی
ج) دستمال مرسریزه
تنها صنعتگر شناخته شده سنتی این رشته در حال حاضر سر کار خانم فاطمه جان کریم فخری می‌باشد این رشته جزء لیست رشته‌های ثبت شده صنایع دستی نمی‌باشد.

مرکز عمده زری بافی ایران در گذشته یزد بوده است و از این شهر به دیگر نقاط جهان صادر می‌شده است.
این رشته هم اکنون در یزد منسوخ شده ودر حال حاضر کسی بدین رشته مشغول نمی‌باشد.

7- قناویز:
نوعی پارچه که در سالهای گذشته در یزد بافته می‌شده است قناویز نام دارد که متأسفانه در حال حاضر بافت آن دیگر انجام نمی‌شود.

8- احرامی‌بافی:
بافت پارچه ای به نام «احرامی‌» با تار و پور پنبه ای معمولاً در اندازه‌های 70*100 سانتیمتر و دیگری 90*120 سانتیمتر تهیه می‌شود با عرض 70 سانتیمتر دارای 22 چله و با عرض 90 سانتیمتر دارای 28 چله است یک نفر بافنده می‌تواند روزانه 4 عدد احرامی‌به ابعاد 70*100 سانتیمتر ببافد. این نوع پارچه‌ها بیشتر مورد مصرف حجاج قرار می‌گیرد. هم اکنون تنها خانواده خانم فاطمه دهقان نبادکی در یزد بدین رشته مشغول می‌باشد.

9- ترمه بافی:
پارچه ترمه به پارچه ظریف و لطیفی اطلاق می‌شود که از دو سری نخ تار و پود که با دست بافته شده باشد، به نحوی که پود در پشت پارچه به صورت آزاد و تراکم پودی آن زیاد باشد جنس آن از کرک و پشم یا ابریشم با طرحهای اصیل و سنتی ایران است. نخستین مرحله بافت ترمه تهیه کردن مواد اولیه آن است. معمولاً ترمه از پشم و ابریشم می‌بافند اما پشم سفید رایج ترین پشمی ‌است که در بافت ترمه مورد استفاده قرار می‌گیرد زیرا می‌توان آنرا با هر رنگی که دلخواه است رنگ آمیزی نمود پشم ترمه باید مرغوب باشد و الیاف بلندی داشته باشد که گوسفندان ایران دارای پشم‌های نرم و محکم خوبی بوده و تا حدو زیادی براق و سفید است و بهترین پشم گوسفند در ناحیه پهلوها ـ شکم ـ پشت گردن و سر و ساق پا قرار دارد و معمولاً این پشم‌ها برای بافت ترمه استفاده می‌گردد. نحوه آماده کردن ـ ریسیدن و رنگرزی کردن و بافت پشم در قرن 16 میلادی در ایران پیشرفت زیادی کرد. دوره شاه عباس صفوی را می‌توان دوران اوج و شکوفایی صنعت ترمه بافی عنوان کرد.
به مجموع مشاغل نساجی سنتی یزد از قبیل دارایی بافی ـ احرامی‌بافی ـ‌ ترمه بافی بافت دستمالهای سنتی و شال و غیره را که به وسیله دستگاه سنتی بافندگی بافته می‌شود در یزد شعربافی اطلاق می‌شود

انواع ترمه:
1- ترمه چهرقدی 2- ترمه شال راه راه 3- ترمه اتابکی 4- ترمه شال بندی 5- ترمه شال محرمات 6- ترمه کشمیری 7- ترمه زمردی 8- ترمه امیری 9- ترمه یزدی.
نکته آنکه ترمه کشمیری نوع ترمه با نقش بته جقه است که در یزد تولید شده و احتمالاً به خاطر بازار فروش مناسب در کشمیر هند به ترمه کشمیری معروف است، در کتاب ترمه‌های ایران و هند چاپ فرهنگستان هنر تهران چندین نمونه از ترمه کشمیری تولید خاندان رضایی یزدی که در یزد تولید شده چاپ شده است.
از جمله افرادی که در یزد بدین رشته مبادرت می‌ورزند باید از خانواده‌های رضایی، و حسینی، هاشمی‌، سالاری نام برد و بقیه کارگاههای موجود به صورت نیمه صنعتی فعالیت می‌کنند.

10- دندانی بافی:
دندانی یا گل خورد به جامه زرتشتیان یزد نیز شهرت دارد و در حال حاضر به این بافت اصیل کمتر توجه شده و دارای شیوه بافتی ظاهراً ساده اما پر زحمت می‌باشد و برای تولید آن ابتدا گروههایی کوچک در پارچه زده می‌شود و به همین جهت نقش اساسی و اصلی آن به صورت کلی ساده است، معمولاً در اطراف آن یک رشته گل‌های هفت رنگ نیز تولید می‌گردد که دارای 4 ترنج 4 گوش به رنگ قهوه ای متمایل به سیاه در وسط و در میان ترنج نقوش مدور با شیوه دندانی و به رنگ سفید آجری بافته می‌شود و سرانجام در نوار قرمز و سیاه با حاشیه گلهای دندانی به صورت دایره‌هایی با خطوط حاشیه دار، ترکیب ساده ولی دلنشین را تکمیل می‌کند.
این رشته در یزد منسوخ شده است.

11- دارایی بافی:
پارچه‌های دارایی که در سالهای گذشته در یزد تولید می‌گردید تماماً از ابریشم طبیعی بوده و از رنگهای سنتی و گیاهی نیز استفاده می‌شده ولی در حال حاضر از نخ ویسکوز برای تار و از ابریشم مصنوعی یا ویسکوز برای پود استفاده می‌گردید.
با نوع و شیوه بافت دارایی انواع پارچه جهت مصارف مختلفی همچون:‌ رولحافی، بقچه سوزنی و رومیزی تولید می‌گردد. با استمرار این شیوه از سالها پیش و با پیاده نمودن طرحها و نقشه‌های بیشماری و با پیاده نمودن از ساده‌ترین تا پیچیده ترین و همچنین نقشهای هندسی این «هنر ـ صنعت» از نسلی به نسل دیگر انتقال یافته و هنوز هم از آن نام و نشانی به جاست. پارچه‌های دارایی را هیچگاه مانند هم نمی‌توان یافت و هر کدام نرمی ‌و مواجی ویژه و مخصوص به خود را دارد که آن را از انواع دیگر بافتهای رنگین و کلاقه ای (باتیک) متمایز می‌سازد. از جمله افرادی که هم اکنون در یزد به این رشته مشغول می‌باشند باید از غضنفر ملک ثابت، رمضان رضایی، شریف ترک، قدیر زاده، مهر نیا نام برد.
در آخر جا دارد که با ذکر این مطلب گزارش را به پایان ببریم که شعربافی یکی از هنر ـ صنعت‌های کهن میهمانان است و جا دارد تحقیقی کامل و جامع در مورد آن صورت گیرد.

منبع : مجله چه نیوز